Πώς είναι ο πόλεμος;

 

Άρθρο της Μαρίζας Ντεκάστρο

Αναδημοσίευση από τον Αναγνώστη

Πώς φανταζόμαστε τον Πόλεμο ως λογοτεχνικό χαρακτήρα; Είναι δραστήριος; Επιβλητικός; Επίμονος; Μεθοδικός; Αποτελεσματικός; Αδηφάγος; Είναι ένας; Πολλοί; Είναι κάποιοι από εμάς, ποιοι και γιατί; Πολλές οι ερωτήσεις και εξίσου πολλές οι απαντήσεις.

Ο Πόλεμος, έργο των Λετρία, του πατέρα συγγραφέα και του γιου εικαστικού, μου δείχνει τον Πόλεμο σαν φάντασμα αεικίνητο, υπέργηρο και πάντοτε ακμαίο.

Το βιβλίο ξεκινάει χωρίς κείμενο με τις συνέπειες της δράσης του και έτσι αυτόματα οδηγούμαστε σε υποθέσεις και συμπεράσματα. Στη συνέχεια, σελίδα τη σελίδα, εμφανίζεται ως μαύρη σχηματική φιγούρα χωρίς χαρακτηριστικά. Οι επιγραμματικοί στίχοι που υπομνηματίζουν τις εικόνες (με κεφαλαία γράμματα) είναι τα statements της φυσιογνωμίας και της δράσης του. Απέκτησε λοιπόν υπόσταση ο πόλεμος κι έγινε ποίημα για την καταστροφή και τη σκοτεινιά, τον φόβο, τη θλίψη, την απελπισία. Καθώς διαβάζουμε, μιλάει ελάχιστα και πράττει περισσότερα.

Ο Πόλεμος κινείται μέσα σε σκοτεινές, θαμπές σελίδες, μαύρες, γκρίζες, χακί. Φοράει στολές που θυμίζουν τις εποχές του, μεσαιωνικά και αρχαία κράνη, λευκές κουκούλες της ΚΚΚ. Παίρνει τη βάναυση μορφή όλων των φόβων σαν αποικία εντόμων που πλημμυρίζει και κατατρώει, Παράγει παιδιά από ατσάλι, πετάει με τα όπλα του και ρίχνεται από ψηλά, περπατάει και σαρώνει, τρομοκρατεί. Κι όταν τελειώνει το έργο του, Ο πόλεμος είναι σιωπή.

Η έλλειψη χαρακτηριστικών στο πρόσωπο- τον βλέπουμε με την πλάτη, από απόσταση, με το πρόσωπο καλυμμένο από κάποιου είδους περικεφαλαία- φοβίζει. Ωστόσο δεν είναι αόρατος, παρά είναι αφηρημένη φιγούρα ή απειλητική σκιά που ρίχνει απ’ όπου περνάει δημιουργώντας ένα υπερρεαλιστικό περιβάλλον καταστροφής. Παίρνει σάρκα και οστά στην απεικόνιση μιας βομβαρδισμένης πόλης και στο θανατικό που ακολουθεί, αλλά και, όταν συμβολικά, πυρπολεί βιβλία γιατί δεν ήταν ικανός να διηγηθεί ιστορίες.

Εικόνες και στίχοι φαίνεται να θέλουν να προειδοποιήσουν τους αναγνώστες ότι δεν ξεφεύγει κανένας απ’ αυτόν.

Το έργο των Λετρία απέχει πολύ από τη χιουμοριστική παρουσίαση του πολέμου που κάνει το θέμα προσιτό στα μικρά παιδιά, χωρίς ωστόσο να στερείται επεκτάσεων. Θυμίζω για παράδειγμα, μεταξύ πολλών ανάλογων βιβλίων, τα εικονογραφημένα Η βόμβα και ο στρατηγός του Ουμπέρτο Έκο, Ο πόλεμος των Ούφρων και των Τζούφρων του Ευγένιου Τριβιζά, ή το Η πόλη που έδιωξε τον πόλεμο του Αντώνη Παπαθεοδούλου. Ουσιαστικά και μηδενός εξαιρουμένου οι συγγραφείς δουλεύουν πάνω στο ίδιο περιεχόμενο και τις ίδιες έννοιες επιδιώκοντας τον ίδιο στόχο: την κατανόηση των αποτελεσμάτων ή και των σκοπιμοτήτων. Κανένα από τα βιβλία, παρά τα χρώματα και τα αστεία, δεν αποσιωπά τις συνέπειες του πολέμου. Στο συγκεκριμένο όμως εικονογραφημένο βιβλίο το ύφος είναι εξαιρετικά σκληρό.

Ο Πόλεμος που παρουσιάζεται στο βιβλίο των Λετρία υπερβαίνει τις ηλικίες. Απ’ όταν κυκλοφόρησε, το 2018, βραβεύτηκε πολλές φορές επειδή αναγνωρίστηκε ως ένα μοναδικό, σπουδαίο, δυνατό και βαθύ έργο υψηλής αισθητικής!

Σκέφτομαι ότι δεν προτείνεις αυτό το βιβλίο άκριτα σε μικρά παιδιά. Η ανάγνωση προϋποθέτει σχολιασμό, μοίρασμα σκέψεων και συναισθημάτων ως βάση για να ξεκινήσεις την κουβέντα. Πρέπει να το ‘μιλήσεις’ λίγο λίγο κάθε φορά μέχρις ότου οι πολλές φορές και οι πολλές κουβέντες να μπουν στη σειρά ώστε να δείξουν όλες τις διαστάσεις αυτής της μηχανής του πόνου, του μοχθηρού εργοστασίου κάθε οργής.

Ζουζέ Ζόρζε Λετρία- Αντρέ Λετρία, Ο πόλεμος, Μτφρ. Ελένη Βλάχου-Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Εκδ. Πουά, 2023.

Από το οπισθόφυλλο:

Το πολυβραβευμένο και τόσο ξεχωριστό αυτό βιβλίο, με την ιδιαίτερη, συχνά σουρεαλιστική εικονογράφηση και τον λιτό λόγο του, το βιβλίο αυτό μας αποκαλύπτει τις πολυάριθμες πλευρές του πολέμου.

Δεν έχει χέρια ούτε πόδια ούτε φτερά. Δεν έχει πατέρα ούτε μάνα, δεν έχει σπίτι ούτε στοργή. Είναι θλιμμένος πολύ, και άσχημος και γέρος. Και κάθε τόσο χάνει τα μυαλά του… Δεν ξέρει να λέει ιστορίες και δεν αποστήθισε ποτέ του, κανένα ποίημα. Μπορεί όμως να δημιουργήσει κρατήρες τεράστιους, μεγαλύτερους από εκείνους στην επιφάνεια της Σελήνης.

Σε έναν κόσμο γεμάτο παγίδες, o Ζουζέ Ζόρζε Λετρία μας υπενθυμίζει με αυτό το ποίημα πως ο πόλεμος έρχεται πάντα αθόρυβος και καμουφλαρισμένος. Για πρώτη φορά μετά από τη διεθνή επιτυχία του Αν ήμουν βιβλίο, ο συγγραφέας συνεργάζεται και πάλι με τον εικονογράφο και γιο του, Αντρέ Λετρία, σε αυτό το πολυβραβευμένο και τόσο ξεχωριστό βιβλίο.

Με την ιδιαίτερη, συχνά σουρεαλιστική εικονογράφηση και τον λιτό λόγο του, το βιβλίο αυτό μας αποκαλύπτει τις πολυάριθμες πλευρές του πολέμου.

Βιβλία των Λετρία στα ελληνικά:

Εικ. του Αντρέ Λετρία στο Το μεγαλύτερο λουλούδι του κόσμου του Ζοζέ Σαραμάγκου, Μέλισσα, 2020.

Ζουζέ Ζόρζε Λετρία- Αντρέ Λετρία, Αν ήμουν βιβλίο, Καλειδοσκόπιο, 2015.